شرایط و مراحل احداث گلخانه

مقدمه

روش‌های احداث گلخانه برای تولید میوه‌های خارج از فصل و همچنین گل و گیاهان زینتی از قرن هفدهم میلادی در اروپا آغاز و در سال‌های اخیر به منظور استفاده بهینه از منابع خاک وآب و یا اشتغال‌زایی در سراسر جهان گسترش یافته است.

گلخانه بخش محدودی از فضاست که در آن عوامل طبیعی قابل کنترل است، به گونه‌ای که برای کشت متراکم وتولید محصول خارج از فصل یا خارج از محیط طبیعی، محل مناسبی را ایجاد می‌کند.

همان طور که در ابتدا گفتیم، یکی از مزایای استفاده از روش گلخانه‌ای، مصرف کم آب در کاشت محصولات است که این امر با توجه به بحران آبی کشور بسیار حائز اهمیت است.

نکته دیگر مسئله کاهش کیفیت خاک‌های حاصلخیز زیر کشت به دلیل کم آبی موجود است؛ که در این روش به دلیل تحت کنترل در آوردن این مسئله، ضمن این که این موضوع را مرتفع می‌سازد، به افزایش محصولات کشاورزی برداشت شده در واحد سطح نیز کمک شایانی می‌کند.

در کشاورزی سنتی تقریبا همه چیز به شانس بستگی دارد.

کشاورز بیل به دست چشم به آسمان دارد که چه زمانی رحمت الهی نازل شود یا توفان سهمگین بالاخره آرام بگیرد…، اما در کشاورزی مدرن تقریبا تمام عوامل مؤثر در رشد گیاهان تحت کنترل کشاورز قرار دارد.

بر همین اساس میزان خطرپذیری شغل نیز تا حد زیادی کاهش می‌یابد. علاوه بر این موضوعات کلی گلخانه‌ها این توانایی را دارند که با کنترل عوامل موثر در رشد گیاه زمان برداشت محصول را معین کنند.

به این معنی که می‌توان محصول را درست در زمانی که تقاضای بازار برایش در حد بالای خود قرار دارد وارد بازار کرد و بالاخره سود سرشاری از آن به جیب زد. همچنین می‌توان به توانایی گلخانه‌ها و کاشت و بازدهی زیاد محصولاتی اشاره کرد که در اقلیم‌های بسیار متفاوت رشد و نمو دارند.

با این کارتا حد زیادی می‌توان جلوی خروج ارز از کشور را گرفت و محصولات وطنی فرنگی را به بازار عرضه کرد.

در آخر می‌توان اشاره کرد که از آن جا که تمام عوامل رشد مناسب در گلخانه‌ها کنترل می‌شود، محصولات گلخانه‌ای از کیفیت بسیار زیادی نسبت به محصولات کشاورزی سنتی برخوردار است و تقریبا مشتری پسندتر هستند؛ و همین امر میزان سوددهی محصولات را چندین برابر محصولات مشابه، اما کشت سنتی کرده است.

دلایل اقتصادی برای کشت گلخانه‌ای

از مهم‌ترین دلایل اقتصادی برای کشت گلخانه می‌توان به افزایش تعداد برداشت‌ها در سال، افزایش برداشت محصول نسبت به سطح زیر کشت، تعیین زمان بهره برداری محصول و کاهش تعداد کارگران اشاره کرد.

اما هر کسب و کاری مطمئنا ایراداتی هم خواهد داشت، گلخانه هم از این مقوله مستثنی نمی‌باشد، به موضوعات زیر می‌توان به عنوان سختی‌های کار در گلخانه اشاره کرد: آورده اولیه برای شروع این کسب و کار تقریبا زیاد است که البته از آن جایی که بیشتر این هزینه‌ها برای تجهیزات گلخانه صرف می‌شود، تنها یک بار اتفاق می‌افتد.

کارشناسان معتقدند که اگر برداشت محصولات دارای مطلوبیت نسبی باشد، تقریبا بعد از سه سال هزینه‌های اولیه شما به جیبتان باز می‌گردد. دومین مسئله مربوط به کشاورزی گلخانه‌ای، نیاز به مراقبت لحظه‌ای و دایمی در این نوع کشت است.

مثلا، تنها یک غفلت از دمای گلخانه در یک شب زمستانی می‌تواند تمام زحمات چند ماهه‌تان را بر باد دهد.

عملکرد تولیدات گلخانه ای

مهمترین مزیت تولیدات گلخانه‌ای نسبت به تولید در فضای باز عبارتند از: اشتغال‌زایی بالا, مصرف آب کم و افزایش تولید در واحد سطح.جدول شماره(2)عملکرد تعدادی از محصولات گلخانه‌ای

حداقل سطح اقتصادی یک گلخانه 2500مترمربع می‌باشد که نیاز به 3000مترمربع زمین مناسب جهت احداث گلخانه دارد.

مواردی که قبل از احداث گلخانه باید بدانیم

1-انتخاب نوع گلخانه

گلخانه‌ها از نظر نوع تولید و نوع تیپ سازه دارای انواع مختلفی به شرح ذیل می‌باشند.

تقسیم‌بندی گلخانه‌ها بر اساس نوع تولید :

گلخانه‌های تولیدی سبزی و صیفی

شامل محصولاتی نظیر خیار, گوجه فرنگی, توت فرنگی, فلفل, بادمجان, طالبی, سبزیجات برگی(ریحان- شاهی و……..) می‌باشد.

گلخانه‌های تولید گل و گیاهان زینتی

برای تولید انواع گل‌های شاخه بریده(رُز- ژربرا – گلایول – داودی) وگل‌های آپارتمانی می‌باشد.

سالن‌های گلخانه‌ای تولید قارچ دکمه‌ای و قارچ صدفی

از نظر نوع سازه گلخانه‌ها به دو دسته چوبی یا سنتی و مدرن یا فلزی تقسیم می‌شوند.

گلخانه‌های چوبی

اسکلت اصلی این گلخانه‌ها از چوب با پوشش پلاستیک مـی‌باشد. ارتفاع در ایـن سازه‌هـا 2 تا 3 متر و سیستم گرمایی و تهویه مناسبی ندارد و بدلیل ارتفاع پایین مناسب کشت محصولاتی نظیر خیار و گوجه فرنگی نمی‌باشد.

مزیت این گلخانه‌ها قیمت ارزان احداث هر واحد آن می‌باشد ولی بدلیل نامناسب بودن محیط داخلی برای رشد گیاه معمولاً میزان تولید در واحد سطح در مقایسه با گلخانه‌های مدرن بسیار کمتر است.

به دلایل ذکر شده این نوع گلخانه‌ها توسعه نیافته است و گلخانه‌های چوبی که قبلاً احداث شده به تدریج به گلخانه‌های مدرن تبدیل می‌شوند.

گلخانه‌های فلزی یا مدرن

اسکلت این گلخانه‌ها از فلز است که معمولاً با پلاستیک‌های ضد اشعه ماوراء بنفش (uv) پوشش و دارای سیستم گرمایشی و تهویه مناسب می‌باشد.

ارتفاع این نوع گلخانه‌ها بیش از 5/4 متر است و به دلیل شرایط مناسب رشد گیاه در این‌گونه سازه, عملکرد در واحد سطح نسبت به گلخانه‌های چوبی افزایش دارد.

اتصال قطعات در گلخانه‌های فلزی به‌وسیله پیچ ومهره(پرتابل)و یا استفاده از جوش می‌باشد. هزینه واحد گلخانه‌های پرتابل نسبت به سیستم جوشی 20-15% بیشتر است ولی نصب آن آسانتر و تغییرات در سازه راحت‌تر است.

تیپ‌های مختلف سازه‌های موجود, مزایا و معایب  در جدول شماره(1) نشان داده شده است.

سالن‌های گلخانه‌ای تولید قارچ‌های خوراکی:

کارگاه‌های تولید قارچ‌های خوراکی با بلوک, آجر, سیمان, بصورت یک ساختمان معمـولی ســاخته می‌شود و در آن امکانات گرمایشی, سرماساز و رطوبت ساز تعبیه می‌شود.

بعضی از کارگاه‌های تولید قارچ به‌صورت گلخانه‌ای احداث می‌گردد ولی با توجه به اینکه رشد قارچ به نور ناچیزی نیاز دارد. پوشش‌های گلخانه‌ها از نوع پلاستیک‌های رنگی که نور ناچیزی باید از آن عبور کند انتخاب می‌شود.

قارچ‌های خوراکی که در ایران پرورش داده می‌شوند عبارتند از قارچ دکمه‌ای و قارچ صدفی, تولید قارچ دکمه‌ای علاوه بر سالن‌های پرورش نیاز به کارگاه تولید کمپوست دارد که تولید کمپوست آلودگی محیط را به همراه دارد.

لذا باید این کارگاه‌ها در خارج از مناطق مسکونی و با مجوز سازمان حفاظت محیط زیست احداث شود.

بستر پرورش قارچ صدفی کاه و کلش غلات است و چون نیازی به کمپوست ندارد موجب آلودگی محیط نمی شود و در مناطق مسکونی هم می‌توان به پرورش آن اقدام نمود و نیازی به مجوز سازمان حفاظت محیط زیست‌اند.

انواع بسترهای کاشت محصولات گلخانه :

بستر کاشت در گلخانه‌ها به دو صورت خاکی و یا هیدروپونیک(بدون خاک)هستند که در کشت خاکی ریشه گیاه در خاک قرار می‌گیرد که در این روش مدیریت تغذیه آسان و نیاز به دانش فنی زیادی ندارد ولی مقداری از مواد غذایی مصرفی از دسترس گیاه خارج و بیماری‌های خاک‌زی همواره کشت را تهدید می‌کند.

در کشت هیدروپونیک ریشه گیاه در موادی نظیر پرلیت, پشم سنگ, لیکا, ماسه و……. قرار داده می‌شود و مواد غذایی مستقیماً در دسترس گیاه قرار می‌گیرد.

این روش مصرف آب را کاهش, بیماری‌های خاک‌زی کم و عملکرد را در واحد سطح افزایش می‌دهد امّا نیاز به دانش فنی بالا و مدیر کارآزموده و متخصص دارد و هزینه ساخت هم 20-15 درصد افزایش می‌یابد.

2- شرایط لازم برای احداث گلخانه

برای احداث هر گلخانه باید موارد ذیل مد نظر قرار گیرد.

محل مناسب احداث گلخانه ، خاک محل احداث گلخانه باید دارای بافتی متوسط, زهکشی مناسب, فاقد شوری و قلیائیت, آهک و گچ باشد. محل گلخانه حتی الامکان نزدیک جاده‌های اصلی یا دارای جاده‌های مناسب باشد.

شیب‌های تند, محل‌های بادگیر مکان مناسبی برای احداث گلخانه نیستند. ابعاد زمین باید طوری انتخاب شود که بتوان گلخانه‌ها را در جهت شمال – جنوب در آن احداث نمود.

وجود آب کافی با کیفیت مناسب حداقل آب مورد نیاز برای 1000مترمربع گلخانه در هر شبانه‌روز در فصل تابستان(پیک مصرف)10-8 مترمکعب است که با توجه به میزان آب موجود, سطح گلخانه قابل احداث را می‌توان مشخص کرد.

علاوه بر مقدار آب, کیفیت آب از عوامل مهم در تولید محصولات گلخانه‌ای است.تحمّل گیاه نسبت به املاح موجود در آب آبیاری متفاوت است. مهمترین عامل محدود کننده برای کشت‌های گلخانه‌ای شوری یا EC آب است.

EC قابل تحمّل برای گیاهان در جدول ذیر بیان گردیده است. میزان EC اگر از مقادیر ذکر شده بیشتر گردد عملکرد محصول کاهش می‌یابد.

علاوه بر EC, میزان سدیم قابل جذب(S.A.R),کلر, بیکربنات موجود در آب هم در عملکرد محصول مؤثرند لذا لازم است قبل از احداث گلخانه از آب مورد استفاده, آزمایش کاملی به‌عمل آید.

EC مناسب برای کشت محصولات گلخانه‌ای

اخذ جواز احداث گلخانه از وزارت جهاد کشاورزی

برای راه‌اندازی گلخانه باید چندین مرحله را پشت سر بگذارید که مهم‌ترین آن، گرفتن مجوز از سازمان جهاد کشاورزی است. این سازمان برای اعطای مجوز گلخانه به شما، چندین پیش شرط برایتان می‌گذارد که مهم‌ترین آن وجود تجهیزات اساسی برای گلخانه مد نظر شماست.

این تجهیزات بیشتر مربوط به موضوع کنترل دما و آب‌رسانی گلخانه است.

در این باره شما برای سیستم گرمایشی نیاز به تجهیزات زیر دارید. سیستم مرکزی سیستم شوفاژ (برای گلخانه‌های بالای ۴/۰ هکتار) در این سیستم از بخار آب داغ استفاده می‌شود. سیستم موضعی بخاری شامل سه دسته، بخاری‌های منفرد یا تراکمی_ بخاری‌های کنوکسیونی یا همرفتی_ بخاری‌های تابشی با انرژی پایین.

سیستم سرمایشی نیز در واقع شامل دو دست کلی می‌شود.

سیستم خنک‌کننده تابستانه و سیستم خنک‌کننده زمستانه. در نوع تابستانه آن سیستم فن وپد (متداول‌ترین نوع این سیستم) و سیستم خنک‌کننده مه‌پاش باید برای گلخانه تامین شود. در نوع زمستانی، وجود سیستم تیوپ – پنکه برای تایید نظر کارشناس جهاد کشاورزی لازم است.

علاوه بر این‌ها خرید و راه اندازی ژنراتور (برق اضطراری)، ترموستات؛ وسیستم آبیاری تحت فشار نیز به عنوان پیش شرط‌های سازمان برای انجام بازدید اولیه لازم است.

بعد از تجهیز گلخانه، برای گرفتن مجوز باید ابتدا به مدیریت جهاد کشاورزی شهرستانی مربوط مراجعه کنیم. مدارک مد نظر این سازمان را ارائه دهیم. این مدارک عبارتند از:

* سند مالکیت اعم از رسمی، قولنامه‌ای یا اجاره نامه شش ساله. قولنامه‌ها و اجاره نامه‌ها باید به تایید یک نهاد رسمی مثل شورای محل یا جهاد کشاورزی رسیده باشد.

* ارائه پروانه بهره‌برداری از چاه یا مدارک رسمی که نشان‌دهنده تامین آب مصرفی از قنات، چشمه، رودخانه، کانال باشد.

* ارائه نتیجه مثبت آزمایش آب مورد استفاده در گلخانه، از یکی از آزمایشگاه‌های معتبر استان.

* معرفی یک کارشناس کشاورزی برای همکاری در گلخانه‌هایی که سطح زیر کشت آن‌ها بیش از ۵۰۰۰ متر مربع باشد.

بدیهی است پس از آن که مدارک ارائه شده از نظر سازمان مورد وثوق قرار بگیرد و تاییدیه کارشناس بازرس از وضعیت اولیه گلخانه نیز به این سازمان ارسال شود، مجوز شما صادر خواهد شد.

مطابق با گزارش آمارنامه سازمان جهاد کشاورزی در سال 1396، متوسط عملکرد گوجه فرنگی در هر هکتار زمین زراعی حدود 42 تن و هر هکتار گلخانه 287 تن  بوده است. لازم به ذکر است عملکرد گوجه فرنگی گلخانه ای در روش هیدروپونیک تا 400 تن در هکتار نیز رسیده است.

آمارهای مذکور نشان از افزایش بهره‌وری از زمین و منابع آبی در کشت‌های گلخانه‌ای می‌باشد.

احداث هر متر مربع گلخانه (اسکلت و پوشش) با توجه به نوع تجهیزات مورد استفاده در آن متغیر بوده و بطور متوسط حدود 130 هزار تومان می‌باشد. هزینه مذکور غیر از  هزینه‌هایی همچون سیستم سرمایشی، گرمایشی، آبیاری، اخذ مجوز و … است. از این رو احداث گلخانه بسیار هزینه بر خواهد بود.

3-تجهیزات و ادوات مورد نیاز در گلخانه‌ها

الف- انواع سیستم گرمایشی:

سیستم مرکزی:

سیستم شوفاژ(برای گلخانه های بالای 4/0 هکتار) در این سیستم از بخار آب یا آب داغ استفاده می‌شود.

سیستم موضعی:

بخاری شامل سه دسته, بخاریهای منفرد یا تراکمی– بخاریهای کنوکسیونی یا همرفتی– بخاریهای تابشی با انرژی پایین.

ب- انواع سیستم سرمایشی:

1- سیستم خنک‌کننده تابستانه:

1-1- سیستم خنک‌کننده فن وپد: متداول‌ترین سیستم تابستانه در گلخانه‌ها به شمار می‌رود.
2-1- سیستم خنک کننده تبخیری(مه پاش)

2- سیستم خنک‌کننده زمستانه:

2-1- سیستم تیوپ– پنکه

سایر تجهیزات مورد نیاز گلخانه

1-ژنراتور  (برق اِضطراری)
2- ترموستات
3 سیستم آبیاری تحت فشار